کتاب

اسم كتاب: الفتوح‏ ؛ نويسنده: ابن اعثم كوفى‏ ؛ وفات: ۳۱۴ ق‏ ؛ تعداد جلد واقعى: ۹ ؛ زبان: عربى‏ ؛ موضوع: تاريخ عمومى‏

موضوع الفتوح: ‏كتاب الفتوح نوشته ابن اعثم كوفی مورخ سده چهارم هجری، از متون كهن تاریخی است كه در نه جلد و به زبان عربی به مناسبت ثبت تاریخ سیاسی اسلام، به زندگی سه امام نخست پرداخته است. این كتاب تا دوره اخیر از سوی مورخان و شرح حال نویسان مورد غفلت واقع شده و متن عربی آن تنها یكی دو دهه است كه در دسترس قرار گرفته است. این متن یك نسخه بیشتر ندارد و به نظر می‌رسد بخش چاپ شده مشتمل بر تمامی متن اصلی نیست چون موردی از كتاب را كه ابن طاووس نقل كرده در متن فعلی وجود ندارد. بخشهایی از متن عربی هم به كمك ترجمه فارسی آن كه متنی كهن است، تكمیل شده است. اخیرا نیز دکتر رجبی دوانی این کتاب را به فارسی ترجمه کرده است.

ابن اعثم در بیشتر موارد مآخذ خود را یاد نكرده اما بسیاری از اخبار آن را در سایر منابع می ‏توان یافت. در عین حال در مواردی به نام شعبی، نصر بن مزاحم، واقدی، زهری و هشام كلبی برمی‌خوریم. مؤلف پس از ذكر این اسناد كه همراه تصحیف است می‏نویسد: من همه روایات اینها را با وجود اختلاف موجود در آنها جمع آوری كردم و از مجموع آنها یك روایت را با مضمونی واحد ترتیب دادم. بنا بر این، مؤلف حوادث را به طور یكنواخت نقل كرده است.

یكی از مآخذ او آثار ابو مخنف است كه گاه با سند كلبی و گاه مستقلاً از وی نقل می‌کند. در میان اسناد وی به نام جعفر بن محمد الصادق علیه‌السلامعن ابیه عن آبائه (علیهم‌السلام) هم برخورد می‌کنیم.

در بیشتر موارد نقلها با كلمه «قال» كه گفته خود ابن اعثم یا راوی اوست آغاز می‏شود و گزیده‏ای از روایات مربوط به وقایع را در بر می‌گیرد. بدون شك الفتوح از روی منابع دست اول نوشته شده و مطالب منحصر به فرد فراوان دارد.

مطالب ابن اعثم در موادری چون مقتل امام حسین علیه‌السلام به داستان‏سرایی كشیده شده و مطالب او به كتب بعدی راه یافته است.

هر چند ابن اعثم از اهل سنت به شمار می‌رود و درباره خلفای نخست مطالب مثبت زیادی آورده ولی واقعیاتی را كه به كار شیعیان می ‏آید نیز در جای خود نقل كرده است كه این مسئله به تشیع عراقی او بازمی‌گردد. نگاهی به مسائل تولد امام حسین علیه‌السلام و چگونگی این نقل‏ها نشان  می‏دهد كه وی از مآخذ شیعی استفاده كرده است. الفتوح منبعی درباره آگاهی رسول خدا و امام حسین علیه‌السلام از شهادت آن حضرت در كربلاست.

ترجمه‏ كتاب الفتوح: ترجمه موجود این كتاب كه توسط محمد بن احمد مستوفی هروی در سال ۵۹۶ در تایباد خراسان به فارسی برگردان شده، ترجمه ‏ای آزاد است و تنها تا وقایع امام حسین علیه‌السلام را در بر دارد. در این باره كه فرد دیگری هم در ترجمه دخالت و شركت داشته، اختلاف نظر وجود دارد. این ترجمه همچون دیگر نثرهای اواخر سده ششم از صنعت سجع برخوردار است.

جایگاه، شخصیت و زندگانی ابن اعثم كوفی: ابو محمّد احمد بن علی اعثم كوفی الكندی (متوفی ۳۱۴ ه.ق./۹۲۶ م.) محدّث، شاعر، و مورّخ شیعی بزرگ قرن سوم و چهارم هجری است.عدم اطّلاع دقیق از زادگاه و تاریخ تولّد و زندگانی وی به حدّی است كه حتّی درنام و نسب وی اختلاف كرده برخی نامش را احمد و برخی نیز محمّد آورده‌اند. همچنین لفظ «اعثم» را كه لقب پدر او بوده است گاهی درباره خود «ابن اعثم» به كار برده‌اند.از میان منابع قدیمی تنها« معجم الادبا» یاقوت حموی(۲/۲۳۱) است كه اشاره ‏ای مختصر به شرح حال وی كرده و بعد از او ابن حجر عسقلانی در« لسان المیزان»(۱/۱۳۸) گفته‌های یاقوت را نقل كرده است.

متأسفانه در منابع متأخر نیز مطلب مفیدی كه اطّلاع تازه ‏ای در اختیار محققان قرار دهد به چشم نمی‌خورد. حتّی بیشتر این منابع - از جمله لغتنامه دهخدا (جلد آ-ابو سعید، ص ۲۹۱ ذیل «ابن اعثم»)، دایرة المعارف فارسی مصاحب (۱/۱۵)، دانشنامه ایران و اسلام (۳/۴۲۴)، دایرة المعارف شیعه (۱/۳۰۳)- در ارائه تاریخ فوت «ابن اعثم» دچار اشتباه فاحش می‌شوند و، به جای سال ۳۱۴ ه.ق.، تاریخ مرگ وی را سال ۲۱۴ ه.ق. قید می‌کنند. تاریخ فوت مندرج در منابع مزبور، با نظر یاقوت حموی كه میگوید ابن اعثم غیر از«كتاب الفتوح» كتاب دیگری به نام «كتاب التاریخ» داشته مغایرت دارد؛  

به هر حال، نام مؤلّف به صورتهای گوناگون در منابع تاریخی و فهارس نسخ خطّی داخلی و خارجی آمده است؛ از جمله: ابو محمّد احمد بن اعثم كوفی، احمد بن علی اعثم كوفی، محمّد بن علی اعثم كوفی، احمد بن اعثم كوفی، احمد بن علی بن اعثم كوفی، ابن اعثم، احمد بن اعثم، و اعثم كوفی.؛ به طوری كه گفته شد، در بین محققان، یاقوت حموی اوّلین شخصی است كه در خصوص شخصیت ابن اعثم مطلبی ارائه داده است. بعد از او، حاجی خلیفه در كشف الظنون(۲/۱۲۳۹)، شیخ آغابزرگ تهرانی در الذریعه (۳/۲۲۰)، میرزا محمّد علی مدرّس در ریحانة الادب (۷/۳۶۸)، فؤاد افرام بستانی در دانشنامه بستانی (۲/۳۳۹)، علاّمه دهخدا در لغتنامه، و دیگران، مطالبی- با استفاده از معجم الادبا همراه با استنباط شخصی خود-آورده ‏اند. غیر از محققان یاد شده هستند دیگر كسانی كه در خصوص ابن اعثم و«كتاب الفتوح» وی تحقیقاتی انجام داده‌اند. در بین آنها، نظریات دو نفر غربی به نام‌های كارل برو كلمان و ام. آ.شابان، استاد دانشگاه اكستر ( Exeter )،در خور توجه و تعمّق است. که مطالب مربوط به تحقیقات این دو از قول محمّد حسین روحانی (راهنمای كتاب،سال ۱۹،ص ۴۵۰) نقل می‌شود.

كارل بروكلمان در تاریخ ادبیات خود درباره ابن اعثم چنین می ‏آورد: محمّد بن علی (و گفته شده است ابو محمّد علی) بن اعثم كوفی در گذشته در حدود سال ۳۱۴ هجری كه برابر است با سال ۹۲۶ میلادی. اما وستنفیلد تاریخ در گذشت او را زمانی بس دیرتر از ۳۱۴ آورده است.

 «كتاب الفتوح» كه تاریخی است قصّه گونه درباره فتوحات و شرح زندگی نخستین خلفا تا زمان یزید بن معاویه بر اساس نظر شیعیان‏ ظاهرا تاریخ نویسان عرب به این اثر اشاره نمی‌کنند.امكان دارد كه نویسندگان اهل سنّت،به دلیل تمایل او به تشیع، نسبت به او بی ‏اعتنا بوده‌اند (ادبیات فارسی بر مبنای تألیف استوری،۲،۸۸۱).همین منبع اشاره می‌کند كه شاید ابن اعثم در كار خود از متن كامل « روایت موسوم به باهلی » در فتح آسیای میانه بهره برده باشد؛ چه، به گفته آ.ن.كرات، كتاب بلعمی در بیشتر موارد با ابن اعثم تطابق دارد نه با طبری. و این نشان می‌دهد كه، بلا واسطه یا از طریق اقتباس،از مأخذ واحدی بهره‏ مند شده ‏اند.

.تنها نسخه خطّی كتاب در دو جلد در كتابخانه استانبول ذیل احمد ۳ به شماره ۲۹۵۶ نگهداری می‌شود.یاقوت حموی در كتاب ارشاد [معجم الادبا](۱/۳۷۹) دو كتاب دیگر نیز به ابن اعثم نسبت می‌دهد كه هر دو از بین رفته‌اند. گر چه درباره نویسنده چندان اطّلاعی در دست نیست، كتاب الفتوح او یكی از منابع مهم تاریخ اولیه عرب‏ [آغاز اسلام‏]است. این كتاب از خلافت عثمان آغاز می‌کند و تا زمان خلافت هارون (۱۹۳ ه.ق.) ادامه می‌یابد.

كتاب الفتوح ابن اعثم مخصوصا از نظر شرح دادن حوادث عراق، فتح خراسان و ارمنستان و آذربایجان، جنگ های اعراب و خزرها، و روابط بیزانس و اعراب دارای اهمیت و اعتبار است.

مقایسه تاریخ ابن اعثم با احادیث مداینی، بدان سان كه به طبری منسوب‏ شده، نشان می‌دهد كه ابن اعثم نه تنها دقّت و نظارتی سودمند نسبت به احادیث یاد شده در«اخبار الرسل و الملوك» داشته، بلكه جزئیات مهمّی را نیز یادداشت كرده كه تنها در« كتاب الفتوح» وی می‌توان یافت.

ابن اعثم علاوه بر اینكه مورّخ بوده، شاعر و محدّث نیز بوده است. به همین جهت، به دنبال معرفی ابن اعثم مورّخ، چند كلمه ‏ای در خصوص ویژگیهای دیگر وی یعنی حدیث و شعر تقدیم می ‏شود.

ابن اعثم محدّث‏: یاقوت حموی در«ارشاد الاریب الی معرفة الادیب»(۱/۳۷۹) می‌نویسد كه ابن اعثم «مورخ است و شیعی مذهب نور اللّه شوشتری (مجالس المؤمنین،۱/۲۷۸) ابن اعثم را شافعی می‌داند.بوده و نزد اهل حدیث ضعیف شمرده می‌شود.» اینك باید دید چرا یاقوت حموی وی را نزد اهل حدیث به ضعف نسبت می‌دهد.آیا در جمله «كان شیعیا و هو عند اهل الحدیث ضعیف» رابطه‏ ای میان اجزای جمله هست؟ نویسنده ‏ای چنین دقیق و باریك بین و محقّق، همان به گناه شیعه بودن، باید ضعیف شمرده شود؟ اینكه تعصبات مذهبی همواره - حتّی در میان محقّقان و نویسندگان- مایه تهمت زنی بوده قابل انكار نیست. آیا آنچه مرحوم محمّد پروین گنابادی در شرح حال یاقوت حموی می ‏آورد،ن می‌تواند یكی از انگیزه‌های قضاوت منفی حموی درباره ابن اعثم انگاشته شود؟

«وی در ضمن این سفرها با دانشمندان و محدّثان و قاریان و دیگر عالمان دیدارها كرده و از محضر آنان سودها برگرفته و گاه نیز به مناظره و بحث می ‏پرداخته است. صاحب معجم المطبوعات‏ معجم المطبوعات العربیة و المعربة، یوسف الیان سركیس،۱۹۲۸ مصر،ج ۲،ص ۱۹۴۱.می‌نویسد: وی به علّت مطالعه برخی از كتاب های خوارج تعصّب شدیدی بر ضد علی علیه‌السلام داشت؛ چه،م عتقدات خوارج سخت در ذهن وی ریشه دوانیده بود. از این رو هنگامی كه در سال ۶۱۳ در دمشق بود با یكی از علویان كه به مهر علی تعصّب داشت، مناظره می‌کرد و میان آن دو سخنانی رد و بدل شد كه نسبت دادن آنها به علی علیه‌السلام ناروا بود. بدین سبب مردم آن شهر به مخالفت شدید با وی برخاستند و نزدیك بود به كشتن وی دست بزنند، امّا یاقوت از بیم جان از آنجا گریخت و در حال بیم و هراس سخت به حلب رفت و از آنجا هم شهر به شهر می‌گشت تا به خراسان رسید.»

ابن اعثم شاعر: به طوری كه از متن كتاب حاضر و دیگر منابع تاریخی و ادبی بر می ‏آید،ابن اعثم، شاعر نیز بوده و اشعاری چند از او به یادگار مانده است. وی در بعضی از مطالب كتاب، بنا به موقعیت قضایا و حوادث تاریخی، ابیاتی چند با عنوان «لمؤلفه» به متن افزوده است كه حكایت از تبحرّ و دقّت نظر وی دارد. علاوه بر اینها، یاقوت دو بیت شعر زیر را كه ابن اعثم برای ابو الحسن بن سلاّمی بیهقی انشاء كرده، آورده است.